سايه روشنهايي از مسئوليت پذيري
مسئوليت اجتماعي شركتها

اشاره
در نظرسنجي هزاره درباره مسئوليت اجتماعي شركتها كه در سپتامبر سال 1999 انجام شد، آمده است، «از هر سه شهروند، دو نفر مايلند شركتها از نقش تاريخي شان كه كسب سود، پرداخت ماليات، استخدام كاركنان و تبعيت از تمام قوانين است فراتر روند. يعني ميل دارند شركتها در تحقق هدفهاي اجتماعي گسترده تر نقش بسزايي داشته باشند».

هر وجهـي از كسب و كار داراي يك بعـــد اجتماعي است. مسئوليت اجتماعي شركتها (CORPORATE SOCIALL RESPONSIBILITY)(CSR ) يعنـي رويــــــه هـاي باز و شفاف كسب و كار، يعني روشهايي كه مبتني بر ارزشهاي اخلاقي و احترام به كاركنان، جامعه و محيط زيست مي باشد. مسئوليت اجتماعي شركتها به اين منظور برنامه ريزي مي شود كه براي جامعه به طوركلي و براي سهامداران حامل ارزش پايدار باشد. حوزه مربوط به روش يا رويه كسب و كار دربرگيرنده يكي از پوياترين و چالش پذيرترين موضوعهايي است كه امروز رهبران شركتها با آن روبرو هستند. براي مديران امروز ديگر كافي نيست كه وظايفي چون برنامه ريزي، سازماندهي و كنترل را انجام دهند و خود را اثربخش بنامند بلكه پاسخگويي به نيازهاي جامعه و خواست شهروندان و مشتريان داخلي و خارجي سازمانهايشان از زمره وظايف بااهميت تـــــر آنان محسوب مي شود. مي توان گفت همانگونه كه مديران نحوه انجام وظايف سنتي را مي آموزند، بايد از چگونگي انجام چنين وظايف جديد نيز آگاه شوند زيرا شرايط امروز جهان و فضاهاي جديد كسب و كار ايجاب مي كند تا رهبران و مديران سازمانها و شركتهاي بزرگ كه در بازارهاي جهانـــــي يا بازارهاي درحال جهاني شدن نقش فعال و موثر دارند، تمام تلاش خود را متوجه ايجاد ارزش براي تمامي ذينفعان خود كنند و نوعي تعادل ميان بخشهاي اجتماعــــي، اقتصادي و زيست محيطي كسب و كارشان ايجاد نمايند.

به طوركلي مي توان گفت مسئوليت اجتماعي شــــركتها (CSR) به ارائه روشهايي مي پردازد كه سازمانها در فضاهاي كسب و كار خود به آن عمل كنند و پاسخگوي توقعات جامعه، انتظارات تجاري، قانوني و اخلاقي اجتماعي آنان باشد. چرا كه سازمانها مسئوليتهاي بزرگـي در زمينه اجتماعي، اقتصادي و محيطي در قبال كاركنـــان، سهامداران، مشتريان، دولت، تاميـن كنندگان و تمامي ذينفعان خود برعهده دارند.

آنچه كه مي تواند يك اعتماد و اطمينان دوجانبه را فراهم سازد و شركتها و سازمانها را به انباشت سرمايه و سوددهي هدايت كند، وجود فضايي پر از اعتماد در تجارت و اقتصاد است و اين قدم اول است براي پاسخگويي و حساب پـس دهي شركتها در قبال عملكرد خويش، قدمي كه اگرچه لازم است ولي براي مسئول بودن در قبال كليه ذينفعان ازجمله پيمانكاران، شركاي تجاري، انجمنها و نهادهاي مدني، سازمانهاي دولتي و درنهايت كل جامعه كافي نيست. چرا كه شركتها براي بقا و پايداريشان بايستي سوددهي و افزايش سرمايه را در فضاي رقابتي باز همراه با عملكردي سالم تحقق بخشند.

درنهايت پايبندي و عمل به مسئوليتهاي اجتماعي نيازمند تمرين است و در اين تمرين بايد كه دل را بپردازيم و با ناب ترين ويژگيهاي انساني درهم آميزيم. بايد كه ارزشها را در درون باورهاي كهنه و رايج اسير نكنيم و در فضاي تنگ و تاريك كج فهمي ها عبوسش نسازيم. مسئوليتهاي اجتماعي شركتها و ارزشهاي محوري آنها را فلسفه اي نو، دلي نو، هوايي نو و فضايي نو بايد. پايبندي به مسئوليتهاي اجتماعي شركتها و ارزشهاي محوري، غفلتي آگاهانه از خويشتن را مي طلبد، غفلتي فراجسته و انديشيده.

عوامل افزايش يا كاهش مسئوليت پذيري شركتهــا، چگونگي پايش و اندازه گيري مسئوليت پذيري، نقش مديران در گسترش مسئوليتهاي شركتها و دلايل روانشناختي مسئوليت پذيري يا عدم مسئوليت پذيري بسياري از شركتها درجهت احترام به ارزشهاي واقعي جامعه، مشتريان خود، مسايل زيست محيطي و استانداردها، از موضوعات و اهداف مهم اين گزارش مي باشد كه با افراد مصاحبه شونده درميان گذاشته شده است.

كارشناساني كه دعوت تدبير را براي انجام مصاحبه پذيرفتند و نظرياتشان را درباره موضوع بسيار بااهميت مسئوليت پذيري شركتها در جامعه مطرح كردند، عبارتند از:

- آقاي دكتر يوسف حجت، معاون محيط زيست انساني سازمان حفاظت محيط زيست.
- آقاي دكتر محمود ساعتچي، استاد گروه مديريت دولتي، دانشگاه علامه طباطبايي.
- آقاي مهندس محسن خليلي، رئيس هيات مديره كنفدراسيون صنايع ايران.
- آقاي مهندس حسين ساساني، مدير طرحهاي استراتژيك شركت صنعتي بوتان.
- آقاي مهندس محمدرضا بهزاديان، رئيس اتاق بازرگاني و صنايع و معادن تهران و نايب رئيس اتاق بازرگاني و صنايع و معادن ايران.

رويكردي متعالي به كسب و كار
مسئوليت اجتماعي سازمان، فراتر رفتن از چارچوب حداقل الزامات قانوني است كه سازمان در آن فعاليت دارد. اين تعريف، پاسخ نخستين پرسش ما از آقاي مهندس خليلي بود. از ايشان خواستيم تا تعاريفي از مسئوليت و مسئوليت پذيري ارائه دهند. وي در ادامه گفت: براســـــاس اين تعريف شركتها از نقش تاريخي شان كه كسب سود، پرداخت ماليات، استخدام كاركنان و تبعيت از قوانين است فراتر مي روند و در تحقق هدفهاي اجتمــاعي گسترده تر نقش بسزايي خواهند داشت.

درواقع مسئوليت اجتماعي شركتها رويكردي متعالي به كسب و كار است كه تاثير اجتماعي يك سازمان بر جامعه چه داخلي و چه خارجي را مدنظر قرار مي دهد و هدف اصلي آن گردهم آوردن تمامي بخشها اعم از دولتي، خصوصي و داوطلبان جهت همكاري با يكديگر است تا از يك سو موجب همسويي منافع اقتصادي با محيط زيست و ازسوي ديگر سبب توفيق، رشد و پايداري كسب و كار گردد. البته بايد توجه داشت كه وابستگي كسب و كار به مسئوليت اجتماعي متناسب با نوع كار و اندازه واحد اقتصادي است، ليكن به لحاظ منافع و ارزشي كه مسئوليت پذيري اجتماعي براي هر كسب وكار سازمـان ايجاد مي كند، بهره گيري از آن را در اندازه هاي مختلف واحد اقتصادي ضروري مي سازد. بنابراين مسئوليت اجتماعي شركتها مختص به كسب و كارهاي بزرگ و سودآورتر شدن آنها نيست بلكه رفتار سازمـــاني تمامي شركتها و سازمانها را دربرمي گيرد. در اين راستا هر چه شركتهاي بزرگ نسبت به اصول اخلاقي و زيست محيطي خود حساس تر و آگاه تر شوند. شركتهاي كوچك نيز در مراوده و تبعيت از آنها مصرتر خواهند شد كه از اين طريق موجبات جلب اعتماد مشتريان و جامعه را فراهم سازند.

اين پرسش را نيز از آقاي مهندس بهزاديان پرسيديم. وي درباره مسئوليت پذيري شركتها و سازمانها چنين گفت: مسئوليت اجتماعي امروزه مفهومي وسيعتر از فعاليتهاي گذشته دارد. به طور اعم به مجموعه فعاليتهايي اطلاق مي گردد كه صاحبان سرمايه و بنگاههاي اقتصادي به صورت داوطلبانه به عنوان يك عضو موثر و مفيد در جامعه انجام مي دهند.

مسئوليت اجتماعي در مفهـــوم نوين را مي توان به اشكال زير تعريف كرد:
- برنامه و ابزاري است براي گفتمان... بخش اقتصاد، سياست و جامعه با هدف ايجاد ارتقاي اعتماد عمومي به سرمايه گذاران و بنگاههاي اقتصادي آنان.
- مسئوليت اجتماعي روشي است در مديريت اقتصادي براي توانمندكردن بنگاه و ايجاد رشد و توسعه پايدار در سه بعد اقتصاد، محيط زيست و اجتماع.
- مسئوليت اجتماعي ايجاد فرصت براي بنگاههاي اقتصادي است كه مطالبي كه براي آنها از درجه اهميت زيادي برخوردار است را در جامعه مطرح كنند.
- مسئوليت اجتماعي باعث ايجاد باور در بنگاهها مي شود كه خود را عضوي مسئول در جامعه بدانند.
- مسئوليت اجتماعي جا انداختن اين مبحث در اقتصاد سياسي براي ايجاد يك بازار جهاني است.
- مسئوليت اجتماعي به مفهوم ارتباطي پويا و پايدار بين بخشهاي اقتصادي و سياسي جامعه مي باشد.
امروز بنگاههاي اقتصادي و صاحبان سرمايه و سهام هرچه بيشتر به اهميت مسئوليت اجتماعي خود پي برده اند. اما بايد درنظر داشت اين امر به مفهوم اين نيست كه مسئوليتهاي نهادهاي مدني، تشكلها، سياستمداران و دولت بايد به بنگاههاي اقتصادي منتقل شود. بلكه سازمانهاي جهاني، سه قوه، نهادهاي مدني و نظارت مردمي، همه و همه بايد درجهت ارتقاي مردم سالاري با رعايت حقوق انساني، براي توسعه و رشد استانداردهاي زندگي و رفاه عمومي، كوشا باشند.

كاهش مسئوليتها در قبال نياز جامعه
تدبير: آقــاي خليلي لطفاً دلايل كاهش مسئوليت پذيري شركتها را در قبـــــال مصرف كنندگان، دولت، سهامداران شركت و خواست كاركنان برشماريد.

در يك بررسي كلي مي توان گفت كه عواملي نظير - بزرگ بودن ابعاد و اندازه دولت و تبعيت از قوانين و مقررات ناكارا در دستيابي به اهداف زيست محيطي و اجتماعي و همچنين عدم امكان جايگزيني روشهاي نوين غيراجباري با قوانين و مقررات دست و پاگير - افشانشدن اطلاعات و عدم شفاف سازي شركتها در راستاي تامين منافع مشتريان، كاركنان، اجتماعات، سرمايه گذاران و فعالان سازماني - حاكميت نداشتن مشتري در بازار و بي تاثيربودن تصميمات آنها در رفتار شركتها - درنظر نگرفتن ملاحظات زيست محيطي و مسئوليت پذيري اجتمـــاعي در ارزيابي سرمايه گذاران - رقابتي نبودن شرايط بازار و عدم انجام اقداماتي توسط شركتها براي مسئوليت پذيري شركا و سهامداران - در كاهش مسئوليت پذيري اجتماعي سازمانها و شركتهاي ايراني موثر بوده اند كه به رسم نمونه برخي راهكارهايي كه مي تواند در تحقق و تقويت مسئوليت اجتماعي شركتها منشا اثر باشد به شرح زير بيان مي گردد:

- تدوين بيانيه اصول اخلاقي و دستورالعملها.
- برقراري سيستم هايي براي شفافيت و تعهد سهامداران.
- تدارك شيوه هاي بسيج كاركنان يا پشتيباني از آنان در اقدامات ابتكاري مربوط به جامعه.
- تعريف و اندازه گيري معيارهاي اصلي كه ازطــريق اين معيارها عملكرد اجتماعي و زيست محيطي اندازه گيري و گزارش مي شود.
- برقراري خط مشي و سيستم نظارت براي زنجيره عرضه مفاهيم مسئوليت اجتماعي شركتها.
- گسترش فعاليتهاي ارتباطي اعم از داخلي و يا خارجي كه نسبت به فعاليتهـــــــاي مسئوليت پذيري اجتماعي ايجاد آگاهــــي مي كند.
آقاي بهزاديان نيز درباره علل كاهش مسئوليتهاي شركتها درقبال نياز جامعه، چنين گفت: در سالهاي اوليه قرن بيست و يكم ما شاهد حوادث، نوسانات شديد سياسي و اقتصادي در عرصه جهان و ايران بوده ايم. نوسانات شديد در بورسهاي جهاني و نيز ادامه وضعيت ركود اقتصادي باعث افزايش تشويش اذهان عمومي و رشد بيشتر پديده بيكاري در جوامع شده است كه جامعه ما را نيز نگران كرده است.

وضعيت اقتصادي باعث آن شده است كه انتقادات شديدي به سيستم اقتصادي مبتني بر بازار و شركتهاي چندمليتي شود. اذهان عمومي، بنگــــاههاي اقتصادي و سرمايه داران را آن گونه درنظر مي گيرند كه براي سود بيشتر به ضرر مصرف كننده و جامعه عمــل مي كنند. امروز مردم به طور فزاينده از بنگاههاي اقتصادي و سرمايه گذاران آنها انتظار دارند تا درمورد موضوعاتي مانند محيط زيست و شرايط بهبود اجتماعي فعال تر باشند. اكنون نه فقط تشكلها و نهادهاي مدني و همچنين سازمانهاي بين المللي از بنگاههاي اقتصادي انتظار پذيرش مسئوليت اجتماعي بيشتر را دارند بلكه قسمت عظيمي از مردم نيز در اين امر متوقع شده اند و خواستار تصويب قوانين و تشديد كنترل بنگاههاي اقتصادي هستند.

مردم خواستار شفاف سازي فعاليت بنگاههاي اقتصادي شده اند. سلب اعتماد عمومي به سرمايه گذاران و بنگاههاي اقتصادي مي تواند نتايج منفي براي رشد و توسعه پايدار جامعه به بار آورد و باعث بحران سيستم اقتصادي شود.

مسئوليت اجتماعي شركتها (CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY) كه به اختصار CSR ناميده مي شود موضوع داغ در سالهاي اخير در سطح جهان بوده است تا آنجا كه سازمانهاي جهاني جامعه اروپايي بويژه سازمان ملل در اين زمينه فعالانه فعاليت كرده اند.
تدبير: لطفاً راهكارهايي را كه موجب تقويت مسئوليتهاي اجتماعي شركتها مي شوند، برشماريد. آقاي بهزاديان: به اعتقاد من راهكارها در اين باره مي تواند...